Tekst: Žikica Milošević i Vladimir Cvetković
Foto: Žikica Milošević, Jovana Živanović i Vladimir Cvetković
Karakalpakstan je zemlja skrivenih čudesa, napuštenih gradova i mitskih lokacija za koje većina sveta i ne zna da postoje. Takva je i Nekropola Mizdakhan, u nigdini kada se krene prema Turkmeniji, odnosno Turkmenistanu, kako ko voli da kaže.
MIZDAKHAN – GRAD MRTVIH NA BRDU
Nekropola Mizdahkan je drevno groblje, arheološki kompleks objekata koji se nalazi 40 minuta od grada Nukusa i zauzima dve stotine hektara površine. Mizdakhan je stara tvrđava zoroastrijanaca, koja je posle uništenja, nastavila na bude groblje. Ovde se nalaze drevni grobovi, od kojih neki imaju istoriju dugu 2.400 godina, ali ima i sasvim novih grobova sa natpisima na karakalpačkoj ćirilici i sa slikama pokojnika, baš kao i kod nas.
Mizdahkan je jedno od najstarijih i najvećih groblja u regionu Centralne Azije. Od davnina, ovo mesto svojom svetošću i tajanstvenošću privlači brojne hodočasnike.
Prema nekim izveštajima, kompleks je finalno uništen 1338. godine tokom Tamerlanovog pohoda na Kunja-Urgenč. U blizini nekropole nalazilo se naselje Mizdahkan. Nastalo je u 4. veku pre nove ere i nalazilo zapadno od utvrđenog grada Đaur-Kala. Naselje je više puta uništavano, prvo tokom invazije Džingis-kana, a zatim 1338. godine tokom pohoda Amira Timura, odnosno Tamerlana, kako već rekosmo. Ako su mislili da će «vaskrsnuti» i ovaj put, prevarili su se. Od Mizdakhana je ostalo samo groblje. Ali kakvo!
Deluje da ovo groblje kao groblje, ali nije tako. Ovo mesto je specijalno jer se baš ovde odbrojava sudbina sveta. Sudbina celog sveta? U nigdini Mizdakhana? Da! Prema legendi, na teritoriji groblja postoji “Svetski sat” ili “Sat apokalipse”, koji odbrojava do kraja sveta. Svake godine po jedna cigla ispadne iz zida „sata“ i, kako legenda kaže, kada padne poslednja cigla, dogodiće se apokalipsa.
Zato hodočasnici koji dolaze ovde pažljivo sakupljaju kamenje, pažljivo ga preklapajući jedno pored drugog i čitajući molitvu za spasenje. Oni na taj način «podižu» ponovo Sat apokalipse i grade ga, odlažući «kraj sveta».
Ova nekropola postala je mesto za sahranjivanje lokalnih zoroastrijanaca iz obližnjeg grada Đaur-Kala (Gяur-Kala), jer su ovi postavljali svoje mrtve na brda da ih pojedu ptice a ogoljene kosti posle nekog vremena stavljali u kosturnice. I kada je zoroastrijanstvo napušteno i stanovnici prešli na islam, i dalje je ostao običaj da se mrtvi sahranjuju na brdima, te tako većina grobalja i jeste na uzvisinama, ako topografija dozvoli.
Kompleks uključuje mauzoleje Kirika Šopana, Nazlimkana Sulua i Halfe Jerežepa. Postoji legenda da se ovde nalazi Adamov grob. Da, dobro ste čuli, grob prvoh čoveka na svetu. Svakako, gde god da ga je Bog napravio, daleko je otpešačio da bi umro i bio sahranjen. Naučnici ovu hipotezu poistovećuju sa grobom Gajomarda, prve osobe na Zemlji prema zoroastrijskoj mitologiji, koja je sahranjena ispod humke Žumart-Kasab. U Mizdakhkanu se nalaze i podzemni mauzolej princeze Mazlumhan Sulu i mauzolej Šamuna Nabija.
Još jedan zanimljiv detalj nekropole. Na teritoriji čitavog groblja, broj sedam se često pojavljuje na ovaj ili onaj način. U nekom trenutku, broj sedam je počeo da igra posebnu važnost. Mnogi hodočasnici smatraju da je obavezno sastavljanje piramide od sedam cigala u blizini „Svetskog sata“, pa postoji verovanje da će dobro prevladati, a da nas samo srećan život čeka, tj. prema lokalnoj legendi, ovi stubovi ispunjavaju želje učinjene tokom njihove izgradnje. Prema drugoj legendi, svaki od njih produžava postojanje Zemlje za sedam godina, odnosno time ljudi sprečavaju Smak Sveta i pomažu da Dobro nadvlada Zlo.
ĐAUR-KALA – MRTVI GRAD, ISTO NA BRDU
Đaur-Kala (na arapskom “Nevernička tvrđava”), još jedna tvrđava u Karakalpakstanu, bila je grad na Putu svile koji je tvrdoglavo ostajao veran zoroastrijanskoj veri dok ga Arapi nisu osvojili u 12. veku i nasilno nametnuli islam. Nalazi se u blizini grada Hodželi, na desnoj strani reke Amu-Darje. Ova tvrđava je drevna; prema proračunima naučnika, izgrađena je u 4. veku pre nove ere. Period osnivanja tvrđave odvijao se tokom razvoja ovog trgovačkog pravca, koji je bio jedan od puteva razuđenog i izračvanog Velikog puta svile. U ovom periodu posebno je razvijen zoroastrizam, što potvrđuju i neke posebnosti izgradnje lokaliteta. Nije se tako zvala ispočetka, ali su je muslimani tako nazvali zbog toga što su u njoj živeli «nevernici», odnosno «đauri».
Od samog početka namena tvrđave je bila strateška. Ovo je utvrđena građevina koja je imala palatu za odmor vladara, objekte građene prilično raskošno za život vojnih starešina i ojačane zidine koje su čuvale stanovnike od naleta neprijatelja. Ovakve konstrukcije se često mogu sresti duž trasa Velikog puta svile, ali je njihova utvrđenost najčešće znatno slabija. A u Đaur-Kali se još uvek vidi sva moć uporišta.
Grad je postojao dosta dugo, najverovatnije zbog svog položaja na trgovačkom putu. Čak i u periodu osvajanja od strane Arapa, ova tvrđava je izdržala opsadu više od godinu dana. Neprobojne zidine arapska vojska nije mogla da zauzme. Kasnije, kada je tvrđava ipak pala, Arapi su nasilno islamizirali svo stanovništvo, a oni koji su se protivili su pobijeni.
Inače, ispovedanje hrišćanstva ili judaizma nije bilo zabranjeno; bio je samo predmet poreza. Ali u pogledu zoroastrizma preduzete su oštre mere. Ovo je delimično zbog činjenice da je učenje vatropoklonika obeshrabrilo druge religije, a protivljenje islamizaciji je bilo snažno. A na kraju krajeva, zoroarstijanstvo nije abrahamaska religija, na koju su Jevreji i hrišćani imali «popust», već dualistička, prema tome – vrhunski haram!
Uprkos svemu ovome, Đaur-Kalu nisu uništili Arapi. Tek u periodu mongolskog osvajanja Juči, jedan od sinova Džingis-kana, naredio je da se ovo mesto pretvori u prah. Ali čak i nakon velikih razaranja, uništavanja zoroastrijskih spisa i raseljavanja ove religije unutar regiona, sačuvan je veliki broj artefakata i informacija o tom periodu.
Kontura kula tvrđave potvrđuje njenu vojnu namenu. Na njegovim vrhovima je gorela vatra, simbol Zaratustrine religije. Tvrđava nije služila kao obično sklonište za putnike i nije bila samo grad. Naučnici su skloni da veruju da je njegova svrha bila isključivo vojna. S obzirom na to da je, prema proceni nekih istoričara, upravo ovde nastao zoroastrizam, sledbenici su ga čuvali do poslednjeg daha.
Nakon njegovog razaranja deo stanovnika koji su uspeli da izbegnu odmazdu otišao je u susedne zemlje i tamo osnovao novi grad. Zanimljivo, ima još nekih tvrđava sa istim imenom, jer su i u njima stanovnici odbijali da se islamiziraju. Jedan od njih se nalazi na teritoriji Uzbekistana, a dva su u Turkmenistanu, ali su tu živeli uglavnom zanatlije i poljoprivredni radnici. A karakalpačka Đaur-Kala je bila dom ponositih i ratobornih zoroastrijanaca preke naravi koji su to platili visokom cenom. I zaista, pustinjski vetar naneo je vekovima prašinu i pesak i tek se pomalo naziru negdašnje ulice. Potpuno je neverovatno da je ovde bio veliki grad ali… tako prolazi slava sveta, rekli su stari.
